قوله تعالى: فاعْلمْ أنه لا إله إلا الله، اى اعلم خبرا یقینا ما علمته نظرا و استدلالا یا محمد آنچ بنظر و استدلال دانستهاى از توحید ما، بخبر نیز بدان و یقین باش که الله یگانه و یکتاست. یگانه در ذات و یگانه در صفات، برى زعلات، مقدس از آفات، منزه از حاجات، نامور پیش از نامبران، و راست نامتر از همه ناموران، خداى جهان و جهانیان، دارنده آفریدگان و فراخ بخشایش در دو جهان.
و قیل معناه فاعلم یا محمد انه لیس شیء فضله کفضل لا اله الا الله، فاذکر لا اله الا الله و اثبت على قول لا اله الا لله بدان یا محمد که هیچیز آن شرف و فضیلت ندارد که کلمه لا اله الا الله دارد. یاد کن این کلمه را و آن را محکم دار و بر آن ثابت باش.
روى ابو هریرة عن النبى (ص) انه قال جددوا ایمانکم قالوا یا رسول الله کیف نجدد ایماننا قال: اکثروا من قول لا اله الا الله و روى انه قال (ص): جددوا الاسلام بلا اله الا الله و روى انه (ص) بعث معاذ بن جبل الى اهل الیمن فاوصاه و قال انکم ستقدمون على اهل کتاب فان سألوکم عن مفتاح الجنة فقل لا اله الا الله. و عن ابى هریرة قال: قیل یا رسول الله من اسعد الناس بشفاعتک یوم القیمة قال: اسعد الناس بشفاعتى یوم القیمة، من قال لا اله الا الله خالصا من قبل نفسه.
و روى انه قال (ص) اقول یا رب شفعنى فیمن قال: لا اله الا الله فقال یا محمد لیس ذلک لک و عزتى و کبریایى و عظمتى لا ادع فیها احدا یشهد ان لا اله الا الله الا اخرجته منها.
و عن عثمان بن عفان قال: سمعت رسول الله (ص) یقول من مات و هو یعلم ان لا اله الا الله دخل الجنة
و قیل فاعْلمْ أنه لا إله إلا الله، الخطاب مع النبى و المراد به امته واحدا بعد واحد.
ابو العالیه گفت و ابن عیینة که این آیت متصل است بآیت پیش، یعنى إذا جاءتْهم الساعة فاعلم انه لا ملجأ و لا مفزع عند قیامها الا الله، چون رستاخیز آید یا محمد بدان که در آن احوال و اهوال رستاخیز، پناهى و درگاهى نیست که با وى گریزند مگر درگاه و پناه الله آن خداوند که جز وى خداوند نیست. ثم قال: و اسْتغْفرْ لذنْبک، گناهان کبائر بر پیغامبران روا نیست، اما صغائر، روا باشد که بر ایشان رود که بشراند و بشر از صغائر خالى نباشد و صغائر مصطفى (ص) که در جاهلیت برو رفت یا بعد از نبوة، گذشته و آینده همه آمرزیده است که رب العالمین فرمود: لیغْفر لک الله ما تقدم منْ ذنْبک و ما تأخر اما در این آیت، او را استغفار فرمود تا امت وى استغفار کنند و بر سنت وى در استغفار راست روند.
روى عن حذیفة قال: شکوت الى رسول الله (ص) ذربا فى لسانى فقال این انت من الاستغفار فانى لاستغفر الله کل یوم مائة مرة و جاء رجل فقال یا رسول الله انى ذرب اللسان و اکثر ذلک على اهلى فقال له النبى (ص) فاین انت من الاستغفار انى استغفر الله فى الیوم و اللیلة مائة مره
و قال (ص) و توبوا الى ربکم فو الله انى لأتوب الى الله فى کل یوم مرة.
و روى انه قال (ص): الملائکة لا یذنبون و انتم تذنبون.
فشربوها انتم بالاستغفار فان افضل العلم لا اله الا الله و ان افضل الدعاء استغفر الله. ثم تلا رسول الله (ص): فاعْلمْ أنه لا إله إلا الله و اسْتغْفرْ لذنْبک و للْموْمنین و الْموْمنات، قوله: و للْموْمنین و الْموْمنات، هذا اکرام من الله تعالى لهذه الامة حیث امر نبیهم (ص) ان یستغفر لذنوبهم و هو الشفیع المجاب فیهم. کرامتى و فضلى عظیم است که رب العزة این امت را داد که فرمود پیغامبر را تا گناهان ایشان را مغفرت خواهد، و مغفرت خواست وى آنست که از بهر ایشان شفاعت کند و رب العزة شفاعت وى قبول کند.
روى ابو موسى الاشعرى قال: قال رسول الله (ص): خیرت بین الشفاعة و بین ان یدخل نصف امتى الجنة فاخترت الشفاعة لانها اعم و اکفى، أ ترونها للمتقین المومنین لا و لکنها للمذنبین الخطائین و المتلوثین
و الله یعْلم متقلبکمْ و مثْواکمْ اى تصرفکم فى الدنیا و منزلکم فیها، و قیل متقلبکمْ، فى الدنیا و مثْواکمْ، فى الآخرة، و قیل متقلبکمْ منتشرکم فى النهار، و مثْواکمْ، اى مستقرکم باللیل و قیل متقلبکمْ و مثْواکمْ انقلابکم من اصلاب الآباء الى ارحام الامهات.
ثم منها الى الدنیا ثم منها الى القبر ثم منه الى الجنة او الى النار.
و المعنى انه عالم بجمیع احوالکم، فلا یخفى علیه شیء منها، و یقول الذین آمنوا حرصا منهم على الجهاد، لوْ لا نزلتْ سورة تأمرنا بالجهاد مومنان صحابه از سر ایمان و صدق خویش و استیناس بوحى منزل، پیوسته آرزوى نزول وحى میکردند و نیز تقاضاى قتال میکردند، تحمل مشقت را در راه حق و تحصیل مثوبت در آخرت، و لان فى القتال احدى الحسنیین: اما الشهادة و الجنة و اما الظفر و الغنیمة. و منافقان نزول وحى کراهیت میداشتند. میترسیدند که اگر فرمان بقتال آید و قتال بریشان گران بود و صعب یا میترسیدند که سر ایشان بوحى آشکارا گردد. و ذلک فى قوله: یحْذر الْمنافقون أنْ تنزل علیْهمْ سورة تنبئهمْ بما فی قلوبهمْ و قوله: فإذا أنْزلتْ سورة محْکمة، کل ما لم ینسخ من القرآن محکم و قیل محکمة یعنى فیها احکام الغزو و قال قتادة:، کل سورة، ذکر فیها القتال، محکمة و هى اشدها على المنافقین، رأیْت الذین فی قلوبهمْ مرض یعنى المنافقین، ینْظرون إلیْک شزرا، نظر الْمغْشی علیْه من الْموْت، یعنى کمن هو فى غشیان الموت کراهیة قتالهم مع العدو و قیل یشخصون نحوک بابصارهم نظرا حدیدا کما ینظر الشاخص بصره عند الموت لکراهتهم القتال، فأوْلى لهمْ، کلمة وعید و تهدید کقوله: أوْلى لک فأوْلى اخذت من الولى و هو القرب اى ولیک ما تکره و قاربک و قیل معناه اولى الاشیاء لهم ان یعاقبوا. و یحتمل ان هذا الکلام لیس للوعید و المعنى طاعة و قول معروف، اولى لهم من الجزع عند الجهاد، اى لو اطاعوا و قالوا قولا معروفا بالاجابة کان امثل و احسن و ذکر عن ابن عباس انه قال: اولى، وعید و الکلام به تام ثم قال: لهم طاعة اى للمومنین طاعة لله و لرسوله و قول معروف و اما وزن اولى فقد قیل انه اسم على وزن افعل جعل علما للتهدید و الوعید فلم ینصرف و قیل وزنه فعلى من آل یول اى یول امرک الى شر فاحذره و قیل طاعة و قوْل معْروف معناه یجب علیهم و ینبغى لهم طاعة و قول معروف و قیل هذا کان من المنافقین قبل الامر بالجهاد اى امرنا طاعة و قول معروف فلما امروا به امتنعوا عنه، فإذا عزم الْأمْر، اى جد الامر و لزم فرض القتال و صار الامر معروفا، فلوْ صدقوا الله، فى اظهار الایمان و الطاعة، لکان خیْرا لهمْ. و قیل: جواب اذا محذوف، تقدیره فاذا عزم الامر نکلوا و کذبوا فیما وعدوا و لو صدقوا لکان خیرا لهم.
فهلْ عسیْتمْ إنْ تولیْتمْ، معناه فلعلکم ان اعرضتم عن القرآن و فارقتم احکامه، أنْ تفْسدوا فی الْأرْض، اى تعودوا الى ما کنتم علیه فى الجاهلیة فتفسدوا فى الارض بالمعصیة و البغى و سفک الدماء و ترجعوا الى الفرقة بعد ما جمعکم الله بالاسلام، و تقطعوا أرْحامکمْ قرأ یعقوب و تقطعوا بفتح التاء و التخفیف و الباقون بالتشدید من التقطیع على التکثیر لاجل الارحام. معنى آنست که هیچ بر آن اید، هیچ مىاندیشید و مىپندارید که اگر روزى از دین برگردید شما بحال جاهلیت باز شید که عصیان آرید و خون یکدیگر ریزید و دو گروه شوید و خویشاوندیها ببرید. بعضى مفسران گفتند: إنْ تولیْتمْ مشتق از ولایت است یعنى فهلْ عسیْتمْ إنْ تولیْتمْ امر الناس، أنْ تفْسدوا فی الْأرْض، بالظلم چه پندارید و در سر چه دارید که اگر روزى ولایت دار و جهاندار شید و پادشاهان بید که در زمین تباهى کنید بظلم و معصیت و خویشاوندیها برید و دلیل بر این، قراءة على بن ابى طالب (ع) است: إنْ تولیْتمْ بضم تاء و واو و کسر لام یعنى ان اطعتم و ملکتم، چه میپندارید در خویشتن چه میسگالید اگر روزى شما را سالاران پسندند و بر خویشتن پادشاهان، که تباهى کنید در زمین و خویشاوندیها برید.
قال بعضهم: المخاطبون فى هذه الایة المنافقون و قیل هم قریش و قیل هم الخوارج.
أولئک الذین لعنهم الله، ابعدهم من رحمته، فأصمهمْ، عن الحق، و أعْمى أبْصارهمْ، عن الحق و الهدى فلا یهتدون سبیلا.
أ فلا یتدبرون الْقرْآن، فیعرفوا ما لهم و علیهم، أمْ على قلوب أقْفالها قیل «ام» بمعنى بل و اضاف الاقفال الى القلب لانها لیست من حدید و انما هى طبع و ختم و رین او غشاء و غلاف مما وصف قلوب الکفار به فذلک اقفال القلوب و قیل هذا جواب لهم حین قالوا قلوبنا فی أکنة قلوبنا غلْف.
إن الذین ارْتدوا على أدْبارهمْ، رجعوا کفارا، منْ بعْد ما تبین لهم الْهدى قال قتادة هم کفار اهل الکتاب یعنى الیهود کفروا بمحمد (ص) بعد ما عرفوا و وجدوا نعته فى کتابهم و قال ابن عباس و الضحاک و السدى: هم المنافقون ارتدوا بعد ما سمعوا القرآن، الشیْطان سول لهمْ، التسویل التصویر و التزیین اى زین الشیطان لهم القبیح و أمْلى الله لهم، اى امهلهم فى العمر و اخر عنهم العذاب و قیل الشیطان املى لهم اى طول املهم فاغتروا به. قرأ اهل البصرة: املى بضم الالف و کسر اللام و فتح الیاء على ما لم یسم فاعله، و قرأ مجاهد: املى بارسال الیاء على وجه الخبر من الله عز و جل عن نفسه انه یفعل ذلک و تروى هذه القراءة عن یعقوب هذا کقوله: و أمْلی لهمْ إن کیْدی متین ذلک، اى ذلک الاملاء، بأنهمْ قالوا للذین کرهوا، دو قولست در این آیت یکى: قالوا جهوداناند، للذین کرهوا منافقاناند یعنى که جهودان فرا منافقان گفتند: سنطیعکمْ فی بعْض الْأمْر ما شما را فرمان بریم در بعضى کارها یعنى که نعت و صفت محمد بپوشیم و او را تکذیب کنیم.
قول دیگر آنست که منافقان فرا یهود گفتند که ما در عداوت محمد و بازنشستن از جهاد، شما را فرمان بریم و شما را پشتى دهیم و این سخن در سر با یکدیگر میگفتند. رب العالمین سر ایشان آشکارا کرد و مصطفى و مومنان را از آن خبر کرد، و الله یعْلم إسْرارهمْ اى اسرار الیهود مع المنافقین. قرأ اهل الکوفة اسرارهم بکسر الهمزة على المصدر و الباقون بفتحها على جمع السر ثم وصف عظیم ما حل بهم عند الموت فقال: فکیْف إذا توفتْهم الْملائکة یضْربون وجوههمْ عند الموت و أدْبارهمْ حالة السوق الى النار.
ذلک اى ذلک الضرب بسبب بأنهم اتبعوا ما أسْخط الله، یعنى المعاصى و معاونة المشرکین. قال ابن عباس یعنى ما کتموا من التوریة و کفروا بمحمد (ص)، و کرهوا رضْوانه، اى ما فیه رضوان الله من الایمان و الطاعة و نصرة المومنین، فأحْبط أعْمالهمْ اى ابطل حسناتهم فى الیهودیة و قیل نزلت، من قوله إن الذین ارْتدوا الى هاهنا فى شأن المنافقین الذین رجعوا من المدینة الى مکة مرتدین.
أمْ حسب الذین فی قلوبهمْ مرض، شک و نفاق، أنْ لنْ یخْرج الله أضْغانهمْ، اى لن یظهر احقادهم و عداوتهم و حسدهم على المومنین فیبدیها حتى یعرفوا نفاقهم و فى بعض الآثار لا یموت ذو زیغ فى الدین حتى یفتضح.
و لوْ نشاء لأریْناکهمْ فلعرفْتهمْ بسیماهمْ، بعلامتهم بان نجعل فى وجوههم علامة تعرفهم بها. قال انس: ما خفى على رسول الله (ص) بعد نزول هذه الایة شىء من المنافقین، کان یعرفهم بسیماهم، و لتعْرفنهمْ فی لحْن الْقوْل فیه قولان: احدهما فى صورة القول و فحواه یقال فلان الحن حجته من فلان و منه الحدیث عن النبى (ص) لعل بعضکم ان یکون الحن بحجته من بعض
و الفعل منه لحن بکسر الحاء یلحن لحنا فهو لحن اذا فطن بالشیء و القول الثانى: ما قال الکلبى فى لحن القول، فى کذبه و هو ازالة الکلام عن جهته و الفعل منه لحن بفتح الحاء یلحن لحنا فهو لاحن و المعنى انک تعرفهم فیما یتعرضون من تهجین امرک و امر المسلمین و الاستهزاء بهم فکان بعد نزول هذه الایة لا یتکلم منافق عند النبى (ص) الا عرفه بقوله و استدل بفحوى کلامه على فساد دخلته و الله یعْلم أعْمالکمْ و یرى ظاهرها و باطنها و یمیز خیرها عن شرها.
و لنبْلونکمْ اى لنعاملنکم معاملة المختبرون نأمرکم بالجهاد و القتال حتى نعْلم الْمجاهدین منْکمْ و الصابرین، اى علم الوجود و المعنى حتى یتبین المجاهد و الصابر على دینه من غیره و قیل حتى نعلمهم عیانا کما علمناهم غیبا، فان المجازاة تقع على ما یظهر منهم، و نبْلوا أخْبارکمْ، اى نظهرها و نکشفها باباء من یابى القتال و لا یصبر على الجهاد. قرأ ابو بکر عن عاصم «و لیبلونکم حتى یعلم المجاهدین و یبلوا» بالیاء فیهن لقوله: و الله یعْلم أعْمالکمْ و قرأ الآخرون بالنون فیهن لقوله: و لوْ نشاء لأریْناکهمْ، و قرأ یعقوب: و نبلو ساکنة الواو ردا على قوله: و لنبْلونکمْ و الآخرون بالفتح ردا على قوله حتى یعلم: کان الفضیل اذا قرأ هذه الایة بکى. و قال اللهم لا تبلنا فانک ان بلوتنا هتکت استارنا و فضحتنا.
إن الذین کفروا و صدوا عنْ سبیل الله و شاقوا الرسول، اى عادوه، منْ بعْد ما تبین لهم الْهدى، اى ظهر لهم انه الحق و عرفوا الرسول، لنْ یضروا الله شیْئا، انما یضرون انفسهم، و سیحْبط أعْمالهمْ، فلا یرون لها ثوابا فى الآخرة.
قال ابن عباس: هم المطعمون یوم بدر و نظیره قوله عز و جل: إن الذین کفروا ینْفقون أمْوالهمْ لیصدوا عنْ سبیل الله.
یا أیها الذین آمنوا أطیعوا الله، بتوحیده، و أطیعوا الرسول، بتصدیقه، و لا تبْطلوا أعْمالکمْ، بالشک و النفاق.
قال الکلبى: لا تبْطلوا أعْمالکمْ بالریاء و السمعة و قال الحسن: لا تبطلوا اعمالکم، بالمعاصى و الکبائر. و قال ابو العالیة کان اصحاب رسول الله (ص) یرون انه لا یضر مع الاخلاص بقول لا اله الا الله ذنب کما لا ینفع مع الشرک عمل فخافوا الکبائر بعده ان تحبط الاعمال قال الله تعالى: لا تبْطلوا أعْمالکمْ، فان الشر یبطل الخیر و الخیر یبطل الشر و ملاک العمل خواتمه و قیل: معناه لا ترجعوا بعد الایمان کفارا و لا بعد الطاعة عصاة. و قال مقاتل: معناه لا تمنوا على رسول الله بالاسلام، نزلت فى بنى اسد ابن خزیمة کانوا یمنون على رسول الله اذ اسلموا.
إن الذین کفروا و صدوا عنْ سبیل الله ثم ماتوا و همْ کفار فلنْ یغْفر الله لهمْ نزلت فى اصحاب القلیب و حکمها عام و قال مقاتل: نزلت فى رجل سأل النبى (ص) عن والده و قال انه کان محسنا فى کفره فقال (ص) هو فى النار فولى الرجل و هو یبکى فدعاه فقال (ص) والدک و والدى و والد ابراهیم فى النار، فنزلت هذه الایة.
فلا تهنوا و تدْعوا إلى السلْم، یعنى و لا تدعوا، فاکتفى بالاولى من الآخرة اى لا تضعفوا و لا تدعوا الکفار الى الصلح ابتداء، منع الله المسلمین ان یدعوا الکفار الى الصلح و امرهم بحربهم حتى یسلموا، السلم و السلام لغتان و قیل السلام من الاسلام کالنبات من الانبات و العطاء من الاعطاء، و أنْتم الْأعْلوْن، اى انتم الغالبون علیهم. قال الکلبى آخر الامر لکم و ان غلبوکم فى بعض الاوقات و قیل کان رسول الله (ص) اتقى العدو یوم احد فلجاء الى الشعب فنزلت هذه الایة، و الله معکمْ، بالعون و النصرة، و لنْ یترکمْ أعْمالکمْ اى لن ینقصکم شیئا من ثواب اعمالکم یقال وتره یتره وترا و ترة اذا نقص حقه و منه سمى الوتر لانها نقصت من الشفع ثم حض على طلب الآخرة. فقال: إنما الْحیاة الدنْیا لعب و لهْو اى باطل و غرور ینقطعان فى اسرع مدة، و إنْ توْمنوا، بالله و رسوله، و تتقوا، الشرک و المعاصى، یوْتکمْ أجورکمْ، اى جزاء اعمالکم فى الآخرة، تم الکلام، ثم قال: و لا یسْئلْکمْ أمْوالکمْ یعنى لا یسئلکم الله و رسوله اموالکم کلها فى الصدقات انما یسئلکم العشر و ربع العشر فطیبوا بها نفسا و الى هذا القول ذهب ابن عیینة، یدل علیه سیاق الایة.
إنْ یسْئلْکموها فیحْفکمْ، اى یجهدکم و یلحف علیکم بمسئلة جمیعها، تبْخلوا بها فلا تعطوها، و یخْرجْ أضْغانکمْ، بغضکم و عداوتکم، اى یبعث ذلک منکم حقدا یظهر و لا یخفى و قیل یصیر سببا للاضغان لان المومنین لم یکن فى قلوبهم اضغان. قال قتاده: علم الله عز و جل ان ابن آدم ینقم ممن یرید ماله و نظیر هذه الایة قوله: و لوْ أنا کتبْنا علیْهمْ أن اقْتلوا أنْفسکمْ... الایة و الاحفاء و الالحاح و الالحاف واحد و هو المبالغة فى المسئلة و قیل معنى قوله: لا یسْئلْکمْ أمْوالکمْ اى لا یسئلکم اموالکم لنفسه سبحانه و قیل لا یسئلکم اموالکم انما ذلک ماله و هو المنعم باعطائه کقوله: و آتوهمْ منْ مال الله الذی آتاکمْ.
قوله: ها أنْتمْ هولاء تدْعوْن لتنْفقوا فی سبیل الله یعنى اخراج ما فرض الله علیکم، فمنْکمْ منْ یبْخل معناه کیف یأمرکم باخراج جمیع اموالکم و قد دعاکم الى انفاق البعض فى سبیل الله فمنکم من یبخل فلا ینفق و قیل فمنْکمْ منْ یبْخل، بما فرض علیه من الزکاة. و منْ یبْخلْ فإنما یبْخل عنْ نفْسه، عن بمعنى على اى یبخل على نفسه بالجزاء و الثواب، و قیل انما یبخل عن نفسه یعنى عن بخل نفسه لان نفسه لو کانت جوادا لم یبخل بالنفقه فى سبیل الله و قیل یبخل عن داعى نفسه لا عن داعى ربه، و الله الْغنی، اى الغنى عن انفاقکم لا حاجة به الى مالکم، و أنْتم الْفقراء، الیه و الى ما عنده من الخیر، و إنْ تتولوْا یسْتبْدلْ قوْما غیْرکمْ الخطاب لقریش، و البدل الانصار هذا کقوله: فإنْ یکْفرْ بها هولاء فقدْ وکلْنا بها قوْما... الایة و قیل الخطاب للعرب و البدل العجم.
روى ابو هریرة قال: تلا رسول الله (ص) هذه الایة: و إنْ تتولوْا یسْتبْدلْ قوْما غیْرکمْ ثم لا یکونوا أمْثالکمْ. قالوا یا رسول الله من هولاء الذین ان تولینا استبدلوا بنا ثم لا یکونوا امثالنا فضرب یده على منکب سلمان الفارسى و قال هذا و قومه، و لو کان الدین معلقا بالثریا لناله رجال من فارس.
قال الکلبى: شرط الاستبدال بهم بشرط تولیهم، ثم لم یتولوا فلم یستبدل بهم. و قیل تهدد ثم مدح، فقال: ثم لا یکونوا أمْثالکمْ. و عن ابن عمر قال قال رسول الله (ص): لله عز و جل خیرتان من خلقه فى ارضه قریش خیرة الله من العرب و فارس خیرة الله من العجم.